Filosoof Wouter Kusters analyseert in Schokeffecten, zijn meest recente boek hoe het toch komt dat we ons nauwelijks bezig houden met de gevolgen van klimaatmutatie die desastreus zijn voor al het leven op aarde. Kusters gaat niet in op wat ons allemaal te wachten staat, op ingewikkelde dreigingen van buitenaf; hij richt zijn vizier op het innerlijk, wat er met onze psyche gebeurt als de dreiging van buitenaf zo groot en urgent is als nu.

In Kusters visie houden we ons met name bezig met persoonlijke trauma’s, gebeurtenissen die achter ons liggen en die particulier zijn, zodat we er met een zekere aftstand naar kunnen kijken. Wat er plaatsvindt op mondiaal niveau is een trauma die aanstaande is - dat kunnen we niet vatten. Daar willen we ver van weg blijven. We willen ons niet bezig houden met wat urgent is; we willen ons afleiden met wat ooit urgent was maar nu weer redelijk onder controle is.

Ik ben het vroege werk van J.G. Ballard weer aan het herlezen, werk dat onder science fiction geschaard wordt, of onder Apocalyptische literatuur, maar in wezen zo’n beetje het beste literaire werk is dat ik ken. Zijn trilogie over klimaatmutatie die hij schreef in de jaren zestig, is angstig actueel: De bandende aarde, De verdronken aarde, De kristallen aarde, in de MSF-reeks (Meulenhoff Science Fiction), goedkoop gedrukte pockets die iets van pulp weghebben en die ik de afgelopen decennia bij elkaar heb verzameld. Werelden waarin de aarde opwarmt, waar er misoogsten zijn, het water zo hoog wordt dat steden als Atlantis wegzinken of afbrokkelen – J.G. Ballard besteed slechts enkele regels om die context te schetsen.

Het werk van Ballard is uitzonderlijk binnen het science fiction genre, zijn onderwerp is niet de wereldruimte maar de innerlijke ruimte. De ruimte waar ook volgens Kusters de werkelijke Apocalyps moet plaatsvinden, in de strikte betekenis van dat woord: het bewustzijn dat zich van zijn ego-driften moet bevrijden en in een openbaring ervaart dat wie we zijn onlosmakelijk verbonden is met de aarde.

In De kristallen aarde gaat een man op zoek naar zijn geliefde die net als hij onderzoeker is. Als hij in de Afrikaanse jungle aankomt waar zij werkzaam is, blijkt dat gebied te zijn afgeschermd door het leger. Hij weet zich toch toegang te verschaffen. Er lijkt een epidemische ziekte te heersen; de jungle sterft maar wat daar woekert is geen ziekte. Alles wat leeft stolt: bomen, struiken, planten, ze veranderen in kristallen die tijd en ruimte opslokken. Het verlangen om te verblijven in die tijdloze, liefdevolle ruimte is zo groot dat het een gevaar vormt voor de mensheid: alsof het tijdloze een baarmoeder is, dat de persoonlijke liefde overstijgt.

In Verdronken aarde wordt de aarde geteisterd door stijgend water en lopen grote steden onder. Een groep onderzoekers houdt zich op in de bovenste etages van een luxe ondergelopen hotel in wat voorheen Londen was. Als het water verder stijgt, vertrekt iedereen behalve een verliefd koppel. Ze krijgen verslavende koortsdromen, oerherinneren aan de dagen van de sauriërs en reusachtige planten. Alsof het verleden en alle generaties van alle diersoorten in hun bewustzijn ontwaakt wordt. Dan arriveren er plots piraten die de lagunes weer droog willen leggen om er de materiële rijkdom buit te maken die in ondergelopen steden is achtergelaten. Het verliefde koppel kan die oude wereld niet aan, alsof de stad een gedregd lijk is, een omgeving die ze zo snel mogelijk weer onder water willen zetten. Als ze dat door sabotage voor elkaar krijgen, neemt de man een besluit en trekt verder het oerwoud in, daar waar de hitte toeneemt en het water steeds verder zal stijgen. Hij wil in de verdronken aarde opgaan.

In Ballards boeken speelt de doodsdrift een belangrijke rol. Het verlangen iets kapot te maken, het leven zelf op het spel te zetten, met de kans op een meer rijke binnenruimte. De eerste keer dat ik met Ballards werk in aanraking kwam was via de verfilming van Crash door een van mijn favoeriete regisseurs, David Cronenberg. Ik zag hem in de nachtvoorstelling van bioscoop Kriterion met een vriendin. We doken daarna verward en opgewonden de late nacht in. Crash draait om een groep mensen die seksueel opgewonden raakt door met auto's op elkaar in te rijden. De verwondingen die ontstaan dienen als nieuwe openingen voor penetratie. De auto als een stuk technologie om het menselijke lichaam te verwoesten waardoor nieuwe verlangens op gang worden gebracht. High Rise gaat ook over vernietiging, een flatgebouw dat als de wereld zelf is, elke hogere etage met meer privileges, die bevochten wordt. Pas als het flatgebouw in elkaar stort raken de overlevenden bevrijd en vinden in die afgebrokkelde wereld een nieuw leven.

Ook in de apocalyptische romans staat vernietiging centraal; en dan met name van het ego, van het individu.

De vernietiging van de aarde heeft voor de hoofdpersonen in Ballards romans iets wonderschoons. Alsof in de destructie van de moderne samenleving een nieuwe bewustzijn tevoorschijn kan komen, die waarin mensen niet langer tegenover elkaar staan, en waar de mens niet losstaat van de natuur. De woekering van de aarde als de omarming van een moeder - het terug opslokken naar voorgeboorte. De externe verwoesting die een innerlijke bevrijding is, of tenminste een innerlijke transformatie opgang brengt. De doodsdrift is bij Ballard niet het verlangen voorgoed te sterven, maar het verlangen op te gaan in een groter geheel, verbonden te raken met iets dat alles overstijgt, een liefde die zo onvoorwaardelijk is dat het leven zelf er niet langer tegenop kan.  

De Apocalyptische roman wordt in deze tijd ontvangen met een boel verwarring. Ik las onlangs een stuk in het NRC waarin een aantal goed verkopende auteurs verkondigden dat ze de apocalyptische roman saai vonden en voorspelbaar, dat het altijd slecht eindigt, er een moralistische vingerwijzing in zit. Een redacteur die ik onlangs sprak over mijn nieuwe (apocalyptische) boek, verkondigde dat de apocalyptische roman niet verkoopt, mensen willen zich niet down voelen. Ik liep net boekhandel Athenaeum in, het ligt vol met auto-fictie (ontworsteling uit persoonlijke trauma’s, verkapte ego-documenten), volgens een van de verkopers was de apocalyptische roman tijdens Corona even een oprisping, maar ligt er nu niet veel, is het onderwerp te abstract. 'Mensen hebben genoeg van water en zon.' 

Voor mij gaat de apoclayptische roman niet over water, zon of aarde. Maar over rouw. Over afscheid nemen van een wereld die we kennen. En daarmee afscheid nemen van hoe we over onszelf en de aarde denken. Ik lees de apocalyptische roman zoals Ballard hem heeft geschreven: als het oprekken van een innerlijke ruimte. Dat is überhaut de reden waarom ik lees: om tot een ander denken te komen, tot een andere zienswijze, niet alleen als het gaat om de relatie tot mijzelf, maar ook tot die van anderen en de wereld. En dat mag soms ook leiden tot een somber gevoel, tot angst, omdat die gevoelens me het inzicht geven dat dingen ook anders kunnen of zelfs moeten. Is dat niet juist wat urgente en daardoor relevante literatuur op een niet-moralistische manier kan initiëren: een verhaal creëren dat bestaande structuren omver schopt om andere (innerlijke) ruimere werelden te laten verschijnen?