Filosoof Wouter Kusters analyseert in Schokeffecten, zijn meest recente boek hoe het toch komt dat we ons nauwelijks bezig houden met de gevolgen van klimaatmutatie die desastreus zijn voor al het leven op aarde. Volgens Kusters houden we ons met name bezig met persoonlijke trauma’s, gebeurtenissen die achter ons liggen en die particulier zijn, zodat we er met een zekere aftstand naar kunnen kijken. Wat er plaatsvindt op mondiaal niveau is een trauma die aanstaande is - dat kunnen we niet vatten. Daar willen we ver van weg blijven.

Ik ben het vroege werk van J.G. Ballard weer aan het herlezen, werk dat onder science fiction geschaard wordt, of onder Apocalyptische literatuur, maar in wezen zo’n beetje het beste literaire werk is dat ik ken. Zijn trilogie over klimaatmutatie uit de jaren zestig, is angstig actueel: De bandende aarde, De verdronken aarde, De kristallen aarde. Het werk van Ballard is uitzonderlijk binnen het science fiction genre, zijn onderwerp is niet de wereldruimte maar de innerlijke ruimte. De ruimte waar ook volgens Kusters de werkelijke Apocalyps moet plaatsvinden, in de strikte betekenis van dat woord: het bewustzijn dat zich van zijn ego-driften moet bevrijden en in een openbaring ervaart dat wie we zijn onlosmakelijk verbonden is met de aarde.

In De kristallen aarde gaat een man op zoek naar zijn geliefde die net als hij onderzoeker is. Als hij in de Afrikaanse jungle aankomt waar zij werkzaam is, blijkt dat gebied te zijn afgeschermd door het leger. Hij weet zich toch toegang te verschaffen. Er lijkt een epidemische ziekte te heersen; de jungle sterft maar wat daar woekert is geen ziekte. Alles wat leeft stolt: bomen, struiken, planten, ze veranderen in kristallen die tijd en ruimte opslokken. Het verlangen om te verblijven in die tijdloze, liefdevolle ruimte is zo groot dat het een gevaar vormt voor de mensheid: alsof het tijdloze een baarmoeder is, dat de persoonlijke liefde overstijgt.

In Verdronken aarde wordt de aarde geteisterd door stijgend water en lopen steden onder. Een groep onderzoekers houdt zich op in de bovenste etages van een luxe ondergelopen hotel in wat voorheen Londen was. Als het water verder stijgt, vertrekt iedereen behalve een verliefd koppel. Ze krijgen verslavende koortsdromen, oerherinneren aan de dagen van de sauriërs en reusachtige planten. Alsof het verleden met alle generaties van alle diersoorten in hun bewustzijn ontwaakt wordt. Dan arriveren er plots piraten die de lagunes weer droog willen leggen om er de materiële rijkdom buit te maken die in ondergelopen steden is achtergelaten. Het verliefde koppel kan die oude wereld niet aan, alsof de stad een gedregd lijk is, een omgeving die ze zo snel mogelijk weer onder water willen zetten. Als ze dat door sabotage voor elkaar krijgen, trekken ze het oerwoud in, daar waar de hitte toeneemt en het water steeds verder zal stijgen. Ze willen in de verdronken aarde opgaan.

In Ballards boeken speelt de doodsdrift een belangrijke rol. Het verlangen iets kapot te maken, het leven zelf op het spel te zetten, met de kans op een meer rijke binnenruimte. De eerste keer dat ik met Ballards werk in aanraking kwam, was via Cronenbergs verfilming van Crash. Ik zag hem in de nachtvoorstelling van bioscoop Kriterion met een vriendin. We doken daarna verward en opgewonden de late nacht in.

Crash draait om een groep mensen die seksueel opgewonden raakt door met auto's op elkaar in te rijden. De verwondingen die ontstaan dienen als nieuwe openingen voor penetratie. De auto als een stuk technologie om het menselijke lichaam te verwoesten waardoor nieuwe verlangens op gang worden gebracht. High Rise gaat ook over vernietiging, een flatgebouw dat als de wereld zelf is, elke hogere etage heeft meer privileges, die hoogtestijging moet worden bevochten . Pas als het flatgebouw in elkaar stort, raken de overlevenden bevrijd en vinden in die afgebrokkelde wereld een nieuw leven.

Vernietiging heeft voor de hoofdpersonen in Ballards romans iets wonderschoons. Alsof in de destructie van de moderne samenleving een nieuwe bewustzijn tevoorschijn kan komen, die waarin mensen niet langer tegenover elkaar staan, en waar de mens niet losstaat van de natuur. De woekering van de aarde als de omarming van een moeder - het terug opslokken naar voorgeboorte. De externe verwoesting die een innerlijke bevrijding is, of tenminste een innerlijke transformatie opgang brengt. De doodsdrift is bij Ballard niet het verlangen voorgoed te sterven, maar het verlangen op te gaan in een groter geheel, verbonden te raken met iets dat alles overstijgt, een liefde die zo onvoorwaardelijk is dat het leven zelf er niet langer tegenop kan.